Architektura w Słowacji
Najstarsze ślady budownictwa na Słowacji to pozostałości neolitycznych osiedli, odkryte w okolicy Barcy i Sturova. Ślady pierwszych miast, zakładanych przez Celtów jeszcze przed naszą erą, odkryto w Bratysławie i Nitrianskim Hradku. Rzymianie pozostawili po sobie ruiny obozów i warowni, m.in. forum Gerulata w Rusovcach i obóz Celementia w lży. Z czasów Państwa Wielkomorawskiego zachowały się resztki mogił, grodzisk, rotund i wczesnochrześcijańskich bazylik (m.in. w Nitrze, Bratysławie i Ducovem).
Najstarsze budowle, które przetrwały w całości, to romańskie kościółki z XI-XIII w. (Drażovce, Kostołany p. Tribećom, Kalinćiakovo), rotundy (Bińa, Dechtice, Bijacovce), kostnice (Bańska Szczawnica, Krem-nica, Trenczyn) i bazyliki (Ilija, Bińa, Spiska Kapituła, Bańska Szczawnica, Diakovce). Z tego samego okresu pochodzą kamienne wieże mieszkalne zamków (Spiśsky hrad, Uhrovec).
Doba gotyku (XIII-XVI w.) to na ziemiach słowackich okres gwałtownego rozkwitu gospodarczego, który dokonał się głównie za sprawą kopalń rud i kruszców. Ich eksploatacją z ramienia króla zajmowali się niemieccy specjaliści. Niemcy przynieśli z zachodu wzorce architektury gotyckiej. Bogate miasta górnicze i kupieckie stać było na budowę okazałych kościołów, ratuszy i domów mieszczańskich. Najwspanialsze zabytki gotyckie zachowały się w środkowej i wschodniej Słowacji – katedry i kościoły stoją m.in. w Koszycach, Lewoczy, Bardejowie, Preszowie, Kremnicy i Śtitniku. W większości wymienionych miast zachowały się średniowieczne układy urbanistyczne z gotyckimi, później przebudowanymi ratuszami i kamienicami przy rynkach. Swoistym fenomenem są prowincjonalne kościółki gotyckie na terenie Spiszu i Gemeru, z pięknymi freskami gotyckimi (Dravce, Żehra, Kocel’ovce, Ochtina, Chyżne). Z końcowej fazy gotyku zachowały się wiejskie drewniane kościoły – ciekawa synteza sztuki ludowej i epokowej mody (Tvrdośin, Hervartov). Do sztandarowych budowli gotyku należały zamki, symbol władzy feudalnej, wznoszone przez króla i szlachtę. Za najbardziej reprezentatywny jest uważany zamek w Zwoleniu i fragmenty Zamku Spiskiego.
Pierwsza połowa XVI w. zaznaczyła się przenikaniem gotyku i renesansu. Nowy styl przejawiał się na początku w detalach architektonicznych: portalach i emporach. Świetnym przykładem tej tendencji jest śliczny ratusz w Bardejowie. Renesans cechował się przesunięciem akcentów w kierunku architektury świeckiej, do czego przyczyniła się również ideologia odrodzenia. Wśród zabytków renesansu na terenie dzisiejszej Słowacji wyróżniają się m.in. okazałe ratusze (Lewocza, Bratysława, Kremnica, Bańska Bystrzyca) i domy mieszczańskie (Bar-dejów, Lewocza, Bańska Bystrzyca, Preszów, Spiska Sobota) z charakterystycznymi lodżiami, zapożyczonymi raczej z południowej niż zachodniej Europy. Ich szlacheckim odpowiednikiem stają się kasztele i dwory z komfortowym wyposażeniem, zastępujące powoli niewygodne mieszkania w zamkach. Przejawem wiejskiego renesansu są kościółki o malowanych kasetonowych stropach (Vyborna, Kraskovo, Rimavska Bana). Osobliwość regionalną stanowią dzwonnice i kościelne wieże zwieńczone renesansowymi attykami, charakterystyczne dla Spiszu (ale i dla południowej Małopolski). Realia polityczne w czasie wojen religijnych i zagrożenia tureckiego przyczyniły się do rozkwitu renesansowej architektury militarnej. Począwszy od miejskich fortyfikacji (Bardejów, Podolinec) poprzez szlacheckie fortece (Kieżmark, Strażky, Bytća) tendencja ta osiągnęła apogeum w postaci miasta idealnego, jakim był Ersekujvar, dzisiejsze Nove Zamky – renesansowe miasto-forteca (dziś, niestety, niewiele mające wspólnego z dawnym kształtem).
Wraz z ekspansją Habsburgów i kontrreformacji, w połowie XVII w. zaczyna zaznaczać się nowy styl – barok. Na terenie dzisiejszej Słowacji, przesiąkniętej ideałami reformacji, nowy prąd w architekturze upowszechniał się dość opornie. Jego głównymi krzewicielami byli jezuici (i w ogóle Kościół katolicki) oraz ta część magnatów i szlachty węgierskiej, która przeszła na stronę dworu. Do najwybitniejszych dzieł należą bazyliki w Trnawie i Śaśtinie-Strażach, kościoły – Trynitarzy w Bratysławie, Uniwersytecki w Koszycach, Redemptorystów w Podolińcu – oraz pałace magnackie w Bratysławie (Grassalkovicha, Prymasowski), Antolu i Humennem. Cesarskie edykty tolerancyjne umożliwiły powstawanie kościołów protestanckich, których forma była jednak z góry określona. W pierwszej fazie mogły to być wyłącznie budowle drewniane (kościoły artykularne), w późniejszej – murowane, tyle że bez wieży (tolerancyjne). Arcydziełami pierwszego rodzaju są świątynie ewangelickie w Sv. Kriżu, Kieżmarku, Hronseku, drugi typ reprezentują kościoły w Rożniawie, Spiskiej Nowej Wsi i Celnicy. Ludową transformacją baroku były drewniane cerkiewki łemkowskie, wznoszone w wioskach wschodniej Słowacji. Najpiękniejsze stoją w skansenach w Bardejovskich Kupelach, Humennem i Starej Lubowli, a także we wsiach Ladomi’rova, Śemetkovce, Dobroslava, Krajne Ćierno, Korejovce, Hunkovce, Niżny Komarnik, Prikra, Bodrużal, Mirol’a i Potoky. W dobie baroku inżynieria wojenna osiągnęła wyżyny – z tego okresu pochodzi m.in. Stara Twierdza w Komarnie oraz miasta-fortece Vrable i Leopoldov. Barok odcisnął piętno na prawie każdym mieście i miasteczku Słowacji, i to nie za sprawą monumentalnych budowli, a raczej poprzez kameralne formy: kolumny wotywne, słupy morowe i kapliczki kalwaryjskie wznoszone na wzgórzach w okolicy większych ośrodków.
Reakcją na bujne formy baroku i rokoka stała się powściągliwa architektura klasycyzmu, wyrażająca trzeźwy światopogląd oświecenia, która rozpowszechniła się na terenach dzisiejszej Słowacji pod koniec XVIII w. W nowym stylu zaczęto wznosić kościoły protestanckie (Levice, Koszyce, Bańska Bystrzyca), pałace i dworki szlacheckie (Gbel’any, Liptovslcy Jan, Budmir, Topolcianky), teatry, reduty, pawilony kąpielowe oraz koszary. Ważnym elementem architektonicznym stały się parki krajobrazowe (Betliar).
Architektura II połowy XIX w., wbrew dużemu postępowi technicznemu, nie wypracowała żadnego oryginalnego stylu, opierając się na wzorcach historycznych. Tryumfy święcił styl neogotycki (pałace w Rusovcach, Budmericach), a także eklektyzm i neobarok (Teatr Narodowy w Bratysławie, Matica Slovenska w Martinie, liczne dworce kolejowe, szpitale i szkoły).
Bardzo ciekawa była architektura secesyjna, która rozwinęła się na przełomie wieków. W każdym słowackim mieście stoi przynajmniej kilka kamienic ozdobionych subtelnymi motywami roślinnymi lub podobiznami wiotkich zamyślonych piękności. Do najbardziej oryginalnych zabytków secesji należy tzw. Modry kostolik w Bratysławie, kościół w Muli obok Lućenca oraz mauzoleum Andrassych w Krasnohorskim Podhradiu.
Po utworzeniu Czechosłowacji w 1918 r. pojawiło się nowe pokolenie architektów – najsłynniejsi to M. Harminc, E. Belluś, B. Fuchs i D. Jurković, który zyskał międzynarodową sławę. Do najwybitniejszych osiągnięć pierwszej generacji słowackich architektów należą m.in. budynki uniwersytetu i Muzeum Narodowego w Bratysławie, Muzeum Narodowego w Martinie, Liptowskiego Muzeum w Rużomberku, a także Kolonadowy most w Pieszczanach.